Αρχείο–βιβλιοθήκη

Στο διάβα των αιώνων, το μοναστήρι μας συγκέντρωσε μια μοναδική και εξαιρετικά πλούσια συλλογή από χειρόγραφα, αρχεία, βιβλία και εικόνες. Περιλαμβάνει συνολικά περίπου 1.100 χειρόγραφα (σλαβικά, ελληνικά, μολδοβλαχικά κ.λπ.), πάνω από 1.000 μεσαιωνικά και προ-αναγεννησιακά παραδοτικά γράμματα, δωρητήρια και άλλα έγγραφα (βουλγαρικά, ελληνικά, μολδαβικά, οθωμανικά και ρωσικά), ένα τεράστιο αρχείο από την εποχή της Αναγέννησης και μετά την Απελευθέρωση της Βουλγαρίας από την Τουρκοκρατία (πάνω από 100.000 αρχειακές μονάδες), καθώς και πάνω από 30.000 βιβλία, εκ των οποίων εκατοντάδες σπάνια αρχέτυπα και παλαίτυπα βιβλία που δεν είναι διαθέσιμα σε καμία βιβλιοθήκη της Βουλγαρίας. Οι φορητές εικόνες είναι πάνω από 1.000.
Αν τα αρχαιότερα χειρόγραφα που σώζονται στην μονή είναι κυρίως λειτουργικοί κώδικες, από μεταγενέστερους χρόνους έχουν φθάσει και ιστορικά συγγράμματα όπως το χρονικό του Βυζαντινού ιστορικού Ιωάννη Ζωναρά σε σλαβική μετάφραση από το 1433. Το 1762, στη Μονή Ζωγράφου ο Όσιος Παΐσιος ο Χιλανδαρινός ολοκλήρωσε το έργο του «Σλαβοβουλγαρική Ιστορία», το προσχέδιο του οποίου φυλάσσεται ακόμα στη βιβλιοθήκη της μονής. Η Ιστορία του Παϊσίου δεν ήταν η μόνη προσπάθεια ιστορικής περιγραφής του βουλγαρικού έθνους. Από τον κάλαμο ενός αγνώστου Ζωγραφίτου μοναχού προήλθε η «Σύντομη ιστορία του βουλγαρικού έθνους», γνωστή και ως «Ζωγραφίτικη Ιστορία της Βουλγαρίας», η οποία έφτασε σε μας σε αντίγραφο του μοναχού Ιακώβ από το 1785.
Σήμερα διασώθηκαν λίγο περισσότερα από δέκα πρωτότυπα έγγραφα που βγήκαν από τη γραμματεία των μεσαιωνικών ηγεμόνων της Βουλγαρίας. Τρία από αυτά βρίσκονται στα αρχεία του Αγίου Όρους: το χρυσόβουλο του Τσάρου Ιβάν Αλεξάνταρ (Ιωάννου Αλεξάνδρου) του 1342, το χρυσόβουλο (παραδοτικό γράμμα) του Τσάρου Ιβάν Σισμάν (Ιωάννου Σισμάνου) υπέρ της Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου στο όρος Βίτοσα (σώζεται στην Μονή ζωγράφου) και το χρυσόβουλο (παραδοτικό γράμμα) του Τσάρου Ιβάν Ασέν (Ιωάννου Ασάν) Β υπέρ της Μονής Βατοπαιδίου (σώζεται στην Μονή Βατοπαιδίου). Εκτός από αυτά, στο αρχείο της μονής μας σώζονται και μερικά άλλα μεσαιωνικά σλαβικά παραδοτικά γράμματα, τα οποία αποτελούν μεταφράσεις ελληνικών εγγράφων ή μεταγενέστερες συλλογές παλαιών μοναστηριακών εγγράφων (το παραδοτικό γράμμα του Τσάρου Καλιμάν Ασέν Α΄ και το λεγόμενο Χρονικό ή Svodna gramota της Ζωγράφου). Πάνω από 60 είναι τα βυζαντινά έγγραφα, μεταξύ των οποίων πολλά που εκδόθηκαν από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες και τους πατριάρχες της Κωνσταντινούπολης, και διαφωτίζουν την μεσαιωνική ιστορία των Βαλκανίων. 
Τα χειρόγραφα που διασώθηκαν μέχρι σήμερα δεν δίνουν πλήρη εικόνα της κατάστασης του αρχείου και της βιβλιοθήκης της μονής κατά το παρελθόν. Κάποια χειρόγραφα καταστράφηκαν ή χάθηκαν ήδη τον Μεσαίωνα ή κατά την Τουρκοκρατία. Στον βίο των 26 Ζωγραφιτών Οσιομαρτύρων αναφέρεται ότι «κάηκαν στον πύργο και την εκκλησία μαζί με 193 βιβλία, με τα εκκλησιαστικά σκεύη και τα χρυσοΰφαντα επιτραχήλια, με τα πολύχρωμα πετάσματα (της Ωραίας Πύλης) και όλα τα Ιερά σκεύη που αφιέρωσαν (στην μονή) οι ευσεβείς και αείμνηστοι βασιλείς, ο άγιος βασιλεύς Πέτρος λέγω, ο μέγας Ιωάννης Ασέν (Β ?) και ο Συμεών». Άλλα πάλι χειρόγραφα της Ζωγράφου σήμερα, λόγω των διαφόρων ιστορικών περιπετειών και συμφορών της Μονής, βρίσκονται μακριά από το μοναστήρι. Ένα από αυτά είναι το γνωστό Τετραβάγγελο του Ζωγράφου (Codex Zographensis, 10ος αιώνας), γραμμένο στη γλαγολιτική γραφή, το οποίο σήμερα βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ρωσίας στην Αγία Πετρούπολη.

Συντάκτης του κειμένου: Γκεώργκι Μίτωφ